ભાદરવા મહિનાના સુદ પક્ષની પાંચમ ની તિથીને ઋષિ તિથિએ આ વ્રત આવે છે. કશ્યપ, અત્રિ, ભારદ્વાજ, વિશ્વામિત્ર, ગૌતમ, જગદગ્નિ અને વશિષ્ઠ ઋષિઓની પૂજા આ દિવસે ખાસ કરવામાં આવે છે. આ વ્રતમાં સપ્તઋષિઓ સહિત અરૂંધતીનું પૂજન કરવામાં આવે છે
ઋષિ પાંચમનો ઉપવાસ કરતી વખતે ધ્યાન રાખવામાં આવતી બાબતો :
1. માટી કે તાંબાના કળશમાં જવ ભરીને ચોકમાં સ્થાપિત કરો.
2. પંચરત્ન, ફૂલ, ગંધ, ચોખા સાથે પૂજન કરી વ્રતનો સંકલ્પ કરો.
3. બધા જ સપ્તઋષિઓનું 16 વસ્તુઓ સાથે પૂજન કરો.
4. કળશ પાસે અષ્ટદળ કમળ બનાવી, તેના દળમાં ઋષિઓ અને તેમની પત્નીની પ્રતિષ્ઠા કરો.
5. સવારથી બપોર સુધી ઉપવાસ કરો. પૂજા સ્થાનને ગોબરથી લીપવું.
ઋષિ પંચમીના દિવસે મોરૈયો અને દહીં ખાવાની પરંપરા ચાલતી આવે છે. ઋષિ પંચમના દિવસે અનાજ અને મીઠાનું સેવન ન કરવું. બ્રાહ્મણોને ભોજન કરાવ્યાં પછી જ ભોજન કરો.
ઋષિ પાંચમનું વ્રત દોષમાંથી મુક્તિ મેળવવા માટે ખાસ કરવામાં આવે છે. તેને ખાસ મહિલાઓ જ રાખે છે. આ વ્રત કરવાનો મુખ્ય હેતુ છે કે જાણ્યે-અજાણ્યે બધાથી કોઈને કોઈ પાપ થઈ જાય છે. ક્યારેક આપના પગ રાખવાથી નાના જીવની હત્યા થઇ હોય , કોઈને ખરાબ કહેવાથી પણ વાણીનું પાપ લાગે છે. કોઈને ઠેસ પહોંચાડવાથી માનસ પાપ લાગે છે. એટલે આ પ્રકારના દોષ અને પાપમાંથી મુક્તિ મેળવવા માટે આ વ્રત કરવું ફળદાયી બને છે. સપ્ત ઋષિઓની પૂજા હળદર, ચંદન, નાડાછડી, અબીર, ગુલાલ, મહેંદી, ચોખા, વસ્ત્ર, ફૂલ વગેરે દ્વારા કરવામાં આવે છે. પૂજા કર્યા પછી ઋષિ પંચમી વ્રતની કથા સાંભળવામાં આવે છ. આ કથાને સાંભળવાનું ખૂબ જ મહત્ત્વ હોય છે.
ઋષિ પંચમી વ્રત કથા | ઋષિ પંચમી ની વાર્તા: સત્યયુગમાં શયનજિત નામના રાજાનું રાજ્ય હતું. એ રાજાના રાજ્યમાં સુમિત્રા નામનો બ્રાહ્મણ રહેતો હતો. તેઓ વેદના વિદ્વાન હતા.સુમિત્રા ખેતી કરીને પરિવારનું ભરણપોષણ કરતી હતી.તેમની પત્નીનું નામ જયશ્રી સતી હતું, જે ઋષિ અને સદાચારી હતી.તે તેના પતિને ખેતીના કામમાં પણ મદદ કરતી હતી. એક વખત પેલા બ્રાહ્મણની પત્નીએ અજાણતાં માસિક ધર્મની અવસ્થામાં ઘરનાં બધાં કામો કર્યાં અને તેના પતિને સ્પર્શ પણ કર્યો.કૃપાથી પતિ-પત્નીનું મૃત્યુ એક સાથે થયું. માસિક સ્રાવની અવસ્થામાં સ્પર્શનો વિચાર ન આવવાને કારણે સ્ત્રીને કૂતરી અને પતિને બળદની યોનિ મળી. પરંતુ પહેલા જન્મમાં કરેલા અનેક ધાર્મિક કાર્યોને કારણે તેમનું જ્ઞાન રહ્યું.યોગાનુયોગ આ જન્મમાં પણ તેઓ પોતાના જ ઘરમાં પુત્ર અને પુત્રવધૂ સાથે સાથે રહેતા હતા. બ્રાહ્મણના પુત્રનું નામ સુમતિ હતું.પિતાની જેમ તેઓ પણ વેદના વિદ્વાન હતા.પિતૃ પક્ષમાં, તેમના માતાપિતા માટે શ્રાદ્ધ કરવાના હેતુથી, તેમણે તેમની પત્ની પાસેથી ખીર બનાવી અને બ્રાહ્મણોને આમંત્રણ આપવામાં આવ્યું.બીજી તરફ એક સાપે આવીને ખીરમાં ઝેર ભેળવી દીધું.કૂતરી બનેલા બ્રાહ્મણે આ બધું જોયું.તેણે વિચાર્યું કે જો બ્રાહ્મણો આ ખીર ખાશે તો તેઓ ઝેરની અસરથી મૃત્યુ પામશે અને તેનું પાપ સુમતિને ભોગવવું પડશે.એમ વિચારીને તે સુમતિની પત્નીની સામે ગયો અને ખીરને સ્પર્શ કર્યો. આ વાત પર સુમતિની પત્નીને ખૂબ ગુસ્સો આવ્યો અને તેણે ચૂલામાંથી સળગતા લાકડાં કાઢીને તેને માર માર્યો.તે દિવસે સુમતિની પત્નીએ કૂતરીને ખાવાનું પણ ન આપ્યું. રાત્રે કૂતરે આખી ઘટના બળદને કહી.બળદ બોલ્યો કે આજે હું પણખાવા માટે કંઈ આપવામાં આવ્યું ન હતું. જ્યારે મને આખો દિવસ કામ કરવામાં આવે છે.તેણે કહ્યું કે સુમતિએ અમારા બંનેના હેતુ માટે શ્રાદ્ધ કર્યું હતું અને અમને ભૂખ્યા રાખવામાં આવ્યા છે.આ રીતે જો આપણે બંને ભૂખ્યા રહીએ તો તેનું શ્રાદ્ધ કરવું વ્યર્થ જશે.સુમતિ દરવાજા પર આડી પડી કૂતરી અને બળદની વાતચીત સાંભળી રહી હતી.તે પ્રાણીઓની ભાષા સારી રીતે સમજતો હતો.તેના માતા-પિતા આ દુષ્ટ યોનિઓમાં પડેલા છે તે જાણીને તેને ખૂબ જ દુઃખ થયું. તે દોડતો એક ઋષિના આશ્રમમાં ગયો, તેણે તેને તેના માતા-પિતાના પ્રાણી સામ્રાજ્યમાં પડવાનું કારણ અને મોક્ષનો માર્ગ પૂછ્યો.ઋષિએ ધ્યાન અને યોગની મદદથી સમગ્ર પરિસ્થિતિની જાણ કરી.
સુમતિને કહ્યું કે તમારે પતિ-પત્નીએ ભાદ્રપદ શુક્લ પક્ષની પંચમીના રોજ ઋષિપંચમીનું વ્રત કરવાનું રહેશે અને તે દિવસે બળદને ખેડવાથી ઉત્પન્ન થયેલો કોઈપણ ખોરાક ખાવામાં આવશે નહીં.આ વ્રતની અસરથી તમારા પિતૃઓની મુક્તિ થશે. આ સાંભળીને માતા-પિતા ભક્ત સુમતિએ ઋષિ પંચમીનું વ્રત કર્યું, જેના કારણે તેમના માતા-પિતાને પ્રાણી સામ્રાજ્યમાંથી મુક્તિ મળી